بررسی دستگاه ماهور :

در پی بررسی برخی گوشه ها مانند کرشمه و زنگوله و چهار پاره و استقبال دوست داران موسیقی ایرانی و در خواست این عزیزان بر آن شدم که از این به بعد به معرفی دستگاهها بطور مستقل نیز به پردازم و از دستگاه ماهور آغاز می کنیم.
برای آغاز نخست باید با برخی تعاریف موسیقی آشنا شد :
1- گام : توالی 8 نت موسیقی مثلا از " سل " تا " سل " یا از" ر" تا " ر" را یک گام می نامند .
2- نت شاهد : نتی است که دراجرای یک گام بیشتر از دیگر نت ها تکرار می شود و معمولا نت اول هر گام نت شاهد آن گام می باشد .
دستگاه ماهور یکی از گسترده ترین دستگاه های ایرانی است و در ردیف های گوناگون در حدود 50 گوشه دارد .
ماهور دو را در نظر بگیرید که همه پرده های آن بکار هستند یعنی دو – ر – می – فا - سل – لا - سی – دو ( ماهور دو، ماهوری است که گام آن از دو شروع میشود. یعنی نت شاهد آن دو می باشد و در تار وسه تار با کوک دو سل دو دو نواخته میشود البته برای ویلن و کمانچه معادل آن ماهور «ر» میباشد که شاهد آن نت «ر» است و نت «دو» نیز دیز می شود) .
در زیر به بررسی مهمترین گوشه های این دستگاه می پردازیم :
فقط همان طور که در مقاله "چگونه گوشه ها را بشناسیم" عنوان شد یاد آوری میکنیم که هر گوشه اصلی دارای گوشه های فرعی نیز میباشد که دارای یک ریتم خاص هستند و هر چند دقیق نیست ولی می توان گفت نوعی تصنیف هستند که بدون ضرب هستند و همیشه به یک فرم اجرا میشوند . فرق این گوشه های فرعی با گوشه های ریتمیک مانند کرشمه و زنگوله در این است که بر خلاف آنها فقط در یک دستگاه قابل اجرا هستند .
الف ) گوشه های اصلی و زیر مجموعه های آنها :
1- درآمد : ( نت شاهد آن نت اول گام است یعنی «دو»)
نکته : اصولا " درآمد " بر نت آغازین گام هر دستگاهی اشاره میکند ( دستگاهی مانند سه گاه استثنا است ) . گوشه های درآمد با تاکید بر نت شاهد حال و هوای دستگاهی را که قرار است اجرا شود را معلوم میکنند و چون بیشتر در آغاز برنامه اجرا میشوند ( چون گاهی برخی هنرمندان از گوشه های غیر درآمد برنامه خود را شروع کرده اند ) یکی از بهترین راههای تشخیص دستگاه از هنگام شنیدن اثرهستند .
سوالی که برخی علاقه مندان می پرسند این است فرق درآمد و پیش درآمد چیست ؟
پیش درآمد بر خلاف درآمد قطعه ضربی است و از اختراعات درویش خان می باشد که در آغاز اجراها و کنسرت ها اجرا میشود و معمولا قطعه ای با ریتم آهسته می باشد که وظیفه آن نیزمشابه درآمد آماده کردن شنونده برای شنیدن اثر می باشد .
2- گوشه گشایش : ( نت شاهد آن نت دوم گام است یعنی «ر»)
3- گوشه شکسته : ( نت شاهد آن نت پنجم گام است یعنی «سل»)
از این گوشه برای مرکب نوازی به دستگاه افشاری استفاده می شود .
گام شکسته : دو- ر- می کرن – فا – سل – لا – سی – دو
گوشه ای که معمولا پیش از شکسته اجرا میشود گوشه فیلی است که عمل آن آماده سازی زمینه برای اجرای شکسته است .
4- گوشه دلکش : ( نت شاهد آن نت پنجم گام یعنی سل است )
از این گوشه برای مرکب نوازی به دستگاه شور استفاده میشود و نیز میتوان در ادامه گوشه های شور مانند قرچه و رضوی و ... را اجرا کرد .
گام دلکش : دو – ر - می – فا –سل – لا کرن – سی بمل – دو
5- گوشه عراق : ( نت شاهد آن نت هشتم گام یعنی دو است )
گوشه عراق همان درآمد است که یک اکتاو بالاتر اجرا میشود .
گام عراق : دو- ر- می – فا – سل – لا – سی بمل - دو
6- گوشه راک :
که از آن برای مرکب نوازی به دستگاه اصفهان استفاده میشود . گوشه های فرعی این دستگاه راک عبدا... ، راک کشمیر ، راک هندی و صفیر راک هستند .
گام راک : دو – ر- می بمل – فا – سل – لا کرن – سی – دو

ب ) گوشه های ریتمیک
1- کرشمه
2- مجلس افروز ( در ردیف آقا غلامحسین ؟ نامیده میشود )
3- خسروانی
4- چهار پاره
5- زنگوله

مختصری از تاریخ موسیقی ایران

مختصری از تاریخ موسیقی ایران قبل از بررسی خلاصه وار تاریخ موسیقی ایران باید به چند نکته توجه کرد: اول آنکه ایران باستان کشوری پهناور بوده که حدودا شامل 30 کشور امروزی بوده است و به طبع دارای اقوام، مذاهب و فرهنگهای گوناگونی بوده اند پس ما نباید منتظر فرهنگی یک پارچه باشیم زیرا این اقوام در کنار هم و به کمک دستاوردهای یکدیگر به پیشرفت و تکامل رسیده اند، نه هر کدام به تنهایی. پس همه دستاوردهای این خطه بزرگ را هر کدام از این اقوام می توانند از آن خودبدانند. در دوره بعد از فتح ایران بدست اعراب و مسلمان شدن ایرانیان چون اعراب دارای فرهنگی غالب نبودند، از لحاظ فرهنگی مغلوب ایرانیان شدند و فرهنگ برتر ایرانیان را پذیرفتند و در راستای شکوفایی آن بادیگر اقوام که مغلوب اعراب مسلمان شده بودند کوشیدند و از این فرهنگ ایرانی فرهنگ اسلامی را به وجود آوردند که پایه واساس آن همان فرهنگ ایران باستان بود. در سده های اول فرهنگ اسلامی یعنی تاحدود دوران خلافت عباسیان یک فرهنگ واحد در سراسر این سرزمینهای اسلامی وجود داشت واز آن زمان به بعد بود که سرزمینهای اشغالی مستقل شدند و هرکدام باتوجه به ریشه فرهنگی یکسان رنگ و بوی منطقه و قومیت خود را به این فرهنگ مادر بخشیدند و بخاطر همین امر است که وجوه مشترک فرهنگی هنری زیادی دز میان کشورهای مسلمان وجود دارد که اغلب مستشرقین به اشتباه این وجوه مشترک را اخذ شده از فرهنگ عرب می دانندکه این امر نیز حاصل سطحی نگری به تاریخ وفرهنگ این سرزمینها میباشد. تاریخ موسیقی ایران زمین را می توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد، آن دو بخش عبارتند از : الف: دوران پیش از اسلام ب: دوران بعد از سلام در بررسی دوره پیش از اسلام منابع معتبر ما که همان حجاری ها و مجسمه ها و نقوش روی ظروف بدست آمده می باشد که از 1500 قبل از میلاد مسیح آغاز می شود. ازمجسمه های بدست آمده در حیطه قلمرو ایران باستان که درشوش بدست آمده، سازی شبیه تنبور امروزی مشاهده می شود که نمایانگر یک ساز ملودیک در آن زمانها می باشد. درحجاریهای طاق بستان گروه نوازندگان چنگ نواز وسازهای بادی نیز مشاهده می شود. بیشتر اطلاعات ما از دوران پیش از اسلام ایران زمین محدود به کتب تاریخی و اشعار سده های اول دوران اسلامی است. در هر حال ما اطلاعی از موسیقی کار بردی ونحوه اجرای دقیق موسیقی در آن دورانها نداریم. اما در دروه بعد ازفتح ایران توسط اعراب تاآخر دوره خلفای راشدین که در سده اول حکومت اسلامی حکمرانی می کرده اند انواع موسیقی ممنوع بوده است(از سال یازده تا چهل و یک هجری قمری) با به روی کار آمدن بنی امیه حدودا موسیقی آزادی بیشتری پیدا کرد وازاین دوران تا دوران خلفای عباسی دوره اوج شکوفایی موسیقی نظری و عملی ایران واسلام است که در این دورانها کسانی چون فارابی، ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، ابن زیله، صفی الدین ارموی، عبدالقادر مراغی، و افراد بیشمار دیگری در موسیقی عملی و نظری ظهور کردن که کتب ورساله های آنها در موسیقی موجود است. در هر حال با ظهور تشیع در ایران و به روی کار آمدن شاهان صفوی موسیقی در ایران رنگ وبوی دیگر به خود گرفت و از موسیقی که در دوران اسلامی کاربرد داشت جدا شد و رنگ ایرانی این موسیقی بیشتر شد تا در دوره قاجاریه این روند به اوج کمال خود رسید و سیستمی دیگری که بنام دستگاه در دوره صفویه ظهور کرده بود کامل شد و توسط نوارندگان چیره دست آن زمان به صورت شفاهی به شاگردان سازهایی از قبیل تار، سه تار، کمانچه، نی و سنتور انتقال پیدا کرد و در همین دوران قاجاریه بود که خط نت امروزی به ایران راه یافت و سنت شفاهی اساتید موسیقی ایران که بنام ردیف است به خط نت در آمد.

« از جالینوس تا جهارت »

حرف ( ج )	« از جالینوس تا جهارت »
جالینوس	نام نوایی است در موسیقی.
جامه دران	از نغمه های ساخته نکیسا و متعلق به دوره ساسانی در مایه اصفهان است که گویند نکیسا این نوا را چنان خوب نواخت که حضار مجلس همه جامه ها به تن پاره کردند و مدهوش افتادند.
جرق	مقام موسیقی، پرده موسیقی.
جفت ساز	یکی از فنون و هنرهای سازندگی و صفتی از صفات سازهای زهی.
جمش	نام آوازی است.
جوانویه	نام آهنگی است در موسیقی.
جهارت	آهنگی است در موسیقی.
حرف ( چ )	« از چار باغ تا چهار مضراب »
چار باغ	از الحان موسیقی، آهنگ مخصوصی در یکی از دستگاه های موسیقی قدیم ایران.
چار ضرب	نوعی از نوازش ساز که به هندی چوتالا گویند و نوعی نواختن ضرب که در زورخانه  معمول است.
چار گاه	چهار گاه را ببینید.
چپ مضراب	اصطلاحی در طرز مضراب زدن به سیم های ساز.
چسته	نغمه و آهنگ را گویند.
چغان	چوبی را گویند مانند مشته حلاج که سر آن شکافته جلاجلی چند در آن تعبیه کنند و اصول موسیقی را بدان نگه دارند و نام دستگاهی از موسیقی نیز هست.
چکاوک	از نغمه های دروه ساسانی است در مایه همایون.
چنبر	دوازده ضرب ( دیک دک دیک دیک دک دیک دک دک دک ) از ضربهای موسیقی ایرانی است.
چند مایگی	از اصطلاحت موسیقی است.
چوپانی	نام آهنگی است از آهنگهای موسیقی می باشد.
چهار پاره	از گوشه های موسیقی ایرانی است و معمولا در حجاز ابوعطا می آید و معمولا سه ضربی است و عده ای آن را هفت ضربی می دانند و این وزن در ماهور به نام نصیر خانی معروف است.
چهار گاه	دستگاهی است بسیار قدیمی و اصیل. بعضی از آوازهای محلی و آهنگ عروسی معمولا در ایران و مبارک باد در این دستگاه نواخته می شود. گوشه های مهم این دستگاه عبارتند از: در آمد ـ پیش زنگوله و نغمه ( که آهنگ دو ضربی است )‌زنگوله ( آهنگ سه ضربی )، پهلوی، رجز ( که اشعار فردوسی با آن خوانده می شود ) و گوشه های: بدر، زابل، بسته نگار، مویه، حصار، پس حصار، معربد، مخالف، مغلوب، دوبیتی، کرشمه، حزین، خزان، حدی، ارجوزه، منصوری، ساربانک، پرستوک، شهر آشوب، حاشیه، لزگی.
چهار مضراب	قطعاتی که با یک ساز همراه تنبک اجرا می شود که اول مخصوص سازهای مضرابی بوده ولی بعداً با سازهای آرشه ای نیز تقلید شد